فصلنامه نامه تاریخ پژوهان
پیاپی 7 (پاییز 1385)

یکی از موضوعات جذاب تاریخی برای محققان تاریخ ایران، فعالیت های فراماسونی ایرانیان است. در این مقاله، فعالیت دیپلمات های ایرانی در استانبول در دوره حکومت قاجار بررسی شده است. فعالیت ها و پیوندهای فراماسونی سفیرانی، چون میرزا حسین خان سپهسالار، ملکم خان، امیرنظام گروسی، میرزا محسن خان معین الملک و نیز سایر افراد سفارت ایران در استانبول و کنسول های سایر شهرها محور اصلی این بحث است. این افراد به واسطه آشنایی با دولت مردان عثمانی و نیز الگوپذیری کامل از حکومت عثمانی، به ویژه پس از دوره تنظیمات، به فعالیت در لژهای فراماسونی علاقه مند شدند. به نظر نویسنده، ایرانیان تصور می کردند که با پیوستن به این لژها می توانند امتیازات فراوان دیپلماتیک به دست آورده، حضور خویش را در استانبول به سایر افراد اعلام کنند، ضمن آن که از طرف دولت های اروپایی که خود، حامی لژهای اعظمی، چون لژشرق اعظم فرانسه و انگلیس بودند، حمایت و تایید می شدند.

کتاب تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق بر آن است تا مواضع و عملکرد علمای مشروطه خواه را در نهضت مشروطیت ایران بر اساس فعالیت های مشروطه خواهی و نوشته های سیاسی میرزا محمدحسین نائینی بررسی کند. دکتر عبدالهادی حائری پس از ذکر مباحث مقدماتی در فصل های اول و دوم، زندگی سیاسی مرحوم نائینی را در فصل سوم به سه مرحله مشروطه خواهی، مبارزه با استعمار انگلیس در عراق و همکاری با صاحبان قدرت تقسیم می کند، آن گاه در فصل های چهارم، پنجم و ششم کتاب به بحث درباره رساله سیاسی نائینی با عنوان تنبیه الامه و تنزیه المله می پردازد. از نظر حائری، این رساله تا حدودی تحت تاثیر اندیشه های اندیشمندان سده 18 فرانسه، به ویژه مونتسکیو می باشد.
نویسنده، در جمع بندی مباحث خود، نائینی را مجتهدی شیعه و واقع بین و واقع گرا معرفی می کند که «سرنگونی استبداد را امری اجتناب ناپذیر می دید»، اما از سوی دیگر «معنای واقعی و هدف بنیادی مشروطه گری را از نظر دور داشت».
برخی نقدهای کلی وارده بر کتاب عبارت اند از: عدم اصالت و اعتبار برخی منابع و مآخذ، تحلیل نادرست درباره ماهیت نهضت مشروطه، خدشه دار بودن مستندات و دلایل درباره مرحله سوم زندگی نائینی و ریشه های فکری رساله تنبیه الامه.

از روزگاران کهن تا دوران معاصر و در پیشینه تمدن اسلامی و ایران زمین؛ از پیشدادیان تا پهلویان، پژوهش فراوانی درباره تاریخ بیمارستان ها انجام نشده یا دست کم بدان آگاهی نیافته ایم. در میان نوشتارهای پزشکی کهن برجای مانده که بیشتر به شکل نسخه های خطی در کتابخانه هاست، چه به زبان عربی و چه فارسی یا دیگر زبان های پیشین و امروزین، مکتوباتی نمی شناسیم که اختصاصا به مدیریت بیمارستانی پرداخته باشد. تاریخ بیمارستانات نوشته احمد عیسی بک، منسجم ترین و برجسته ترین پژوهشی می باشد که در این زمینه، نگارش شده است. رساله حاضر، یادگاری از روزگار قاجاریه است که در دهه های هشتم یا نهم سده سیزدهم هجری و به روزگار پادشاهی ناصرالدین شاه (1264 1313 ق) و صدارت سپهسالار نوشته شده و البته نویسنده اش ناشناخته است. این نوشته، هم از نگاه تاریخ پژوهان و هم پزشکی ورزان و به ویژه قاجارپژوهان حائز اهمیت است.

سابقه اندیشه سوسیال دموکراسی در ایران به سال های قبل از مشروطه باز می گردد. خاستگاه اصلی این جریان، منطقه قفقاز بود. در شکل گیری این جریان سیاسی و فکری سه نیرو مؤثر و دخیل بود: مجاهدان قفقازی، مشروطه خواهان انقلابی آذربایجانی و روشنفکران ایرانی ارمنی.
نظریه پردازان این جریان از اندیشه های سوسیال دموکراسی رایج در کشورهای اروپایی، به ویژه روسیه متاثر بودند. آنان با ترجمه و نگارش مقاله های متعدد و انتشار آن ها در روزنامه های مختلف وابسته به این جریان، به ترویج اندیشه های سوسیالیستی در ایران پرداختند.
مقاله حاضر می کوشد این جریان را با تمرکز بر دو بحث اصلی، بررسی و شناسایی کند: 1. زمینه و بستر تکوین جریان سیاسی وفکری سوسیال دموکراسی در ایران، 2. مجلس دوم و حزب دموکرات.

نوشتار حاضر، دیدگاه نمایندگان مجلس اول را درباره وضعیت دهقانان بررسی می کند. دهقانان در دهه های قبل از مشروطیت، از نظام زمین داری و مالیاتی در رنج بودند. ادغام اقتصاد ایران در نظام جهانی سرمایه داری به این رنج و ستم دامن زد. دهقانان با وقوع انقلاب مشروطیت به شوق آمدند. آنان در انقلاب، رهایی از وضعیت پیشین را جست وجو می کردند، اما نظام نامه انتخاباتی مجلس اول، بخش وسیعی از دهقانان را از انتخابات محروم کرد. مجلس هر چند پی گیر شکایات دهقانان شد، اما به دلیل ترکیب خاص خود حاضر به دگرگونی ساختار زمین داری نبود.

هم زمان با شروع رخ دادهای مرحله نخست انقلاب اسلامی در اوایل دهه پنجاه که پس از رحلت آیت الله بروجردی به تدریج آغاز شد و با تبعید رهبری آن به ترکیه و عراق به پایان رسید، احزاب و جریان های سیاسی گوناگونی از فضای سیاسی نسبتا مناسبی که در سال های 1339-1341 ایجاد شده بود استفاده کرده، تلاش هایی را از خود بروز دادند. اهم فعالان این احزاب، به هفت جریان و گروه تقسیم می شدند که عبارت اند از: 1 حزب توده ایران، 2 جبهه ملی دوم، 3 نهضت آزادی ایران، 4 احزاب سیاسی کوچک سوسیالیست و ملی گرا (حزب زحمتکشان، حزب سوسیالیست و جامعه سوسیالیست های نهضت ملی ایران)، 5 تشکل های روشنفکری و سیاسی دانشگاه ها، 6 احزاب سیاسی وابسته به حاکمیت مانند حزب مردم، حزب ملیون و حزب ایران نوین، 7 جریان های سیاسی دینی.
پژوهش حاضر با بررسی دو حزب سیاسی فعال(جبهه ملی دوم و نهضت آزادی ایران) در مرحله نخست انقلاب اسلامی (1339-1343) در صدد پاسخ گویی به سؤال های زیر است:1 دیدگاه و مواضع سیاسی جبهه ملی و نهضت آزادی درباره رابطه دین و سیاست چیست؟
2 نگرش نهضت آزادی در خصوص جبهه ملی و پایگاه اعتقادی آنان چگونه است؟
3 مواضع جبهه ملی در قبال نهضت امام خمینی چگونه بوده است؟
4 نهضت آزادی و جبهه ملی تاچه حد از نظر سیاسی و عقیدتی به هم نزدیک می باشند؟

سال های نخستین حکومت پهلوی در ایران به طور عمده از منظر تلاش این حکومت برای ایجاد ساختار حکومتی متمرکز، بررسی شده است. [در این راستا] تمام توجه [پژوهشگران]، از یک سو بر نوع رویکرد سیاسی نخبگان تهران و از سوی دیگر بر نموداری که براساس پیشرفت یا عدم پیشرفت نخبگان و ارزیابی موفقیت آنان در گذار ایران به نوسازی، استقلال سیاسی و تشکیل دولت و ملت ترسیم شده، متمرکز شده است.(4) این توجه به رژیم تهران و شکل نو سازی آن به عنوان یک روی سکه ای است که روی دیگر آن، سکوتی نسبتا کامل به جذابیت ها و ابعاد دیگر این نوسازی است. به منظور تشریح گزارش تاریخی یا فهم تجربه گروه های دیگر، به عنوان نمونه عامه مردم، از جمله مردم تهران، گروه های غیر پایتخت نشین مثل اصناف و بازاریان شهرها یا هر طبقه اجتماعی ساکن در نواحی روستایی، تلاش اندکی انجام گرفته است. هدف نوسازی اقتدارگرایانه ای که توسط رژیم رضا شاه تحمیل می شد تغییر دقیق این عناصر بود. اما به [این نوسازی] نه تنها بی اعتنایی شد، بلکه با مخالفت بی باکانه این عناصر قرار گرفت. به بیانی دقیق تر، حاکم شدن نظم نوین، به طور عمده، عکس العمل های پیچیده و چند وجهی اقشار و طبقه های مختلف جامعه ایرانی را برانگیخته بود. اگر چه از تجدید نظم و ثبات نسبی در نیمه نخست این دهه به طور گسترده ای استقبال شده بود و حکومت به همین نسبت، دوره ای از نوسازی بنیادی را، مخصوصا در طول سال های 1306-1308 / 1927-1929م آغاز کرده بود، اما گروه های قدرت مند اجتماعی، به ویژه گروه های پایین جامعه، به استراتژی مقاومت منفی، مخالفت و در مواقعی مقاومت در برابر نوسازی روی آوردند. هدف این پژوهش از شرح این عکس العمل ها و راهبردها، تلاش برای نمایاندن ترتیب تاریخی (تقدم و تاخر تاریخی) این سال هاست.(5)

یکی از مسائل و دغدغه های جاری در تاریخ معاصر ایران، فهم مواضع و رویکرد ایالات متحده امریکا در قبال ملی شدن صنعت نفت ایران است؛ به بیان دیگر در کشاکش تعارضات و تخاصمات ایران و انگلیس، ایالات متحده چه مواضعی اتخاذ نمود و رویکرد سیاست ایالات متحده در این مقطع چه تحولاتی داشت؟ اهمیت این پرسش به این دلیل است که بسیاری از تحولات بعدی در جامعه ایران متاثر از این مسئله بوده است.
پروفسور مارک جی. گازیوروسکی تلاش کرده است تا در این مقاله، سیاست ایالات متحده را در ارتباط با ملی شدن صنعت نفت ایران بررسی کند. تمرکز اصلی این مقاله، عمدتا بر ملاحظات استراتژیکی است که به تغییر سیاست های رسمی ایالات متحده از سیاست حمایت از مصدق به تلاش برای سرنگونی و براندازی حکومت او منجر شد. نویسنده برای جلوگیری از تکرار و دوباره گویی، جزئیات و حواشی این جریان را شرح نمی دهد، بلکه با نگاهی کاملا هدف مند می کوشد تا چگونگی تحول در سیاست های ایالات متحده را در سه مرحله حمایت، میانجی گری و تلاش برای براندازی حکومت مصدق بررسی کند.

برخورد خشونت بار رژیم غرب گرای پهلوی با قیام مردم ایران در خرداد ماه 1342، تنها گروه باقی مانده در میدان مقابله با رژیم، یعنی جریان مذهبی را موقتا از عرصه سیاسی ایران کنار نهاد و صحنه فرهنگی سیاسی کشور را به دور از اغیار در اختیار گرفت.
فرصت پیش آمده، زمان مغتنمی بود تا رژیم پهلوی سلطه سیاسی نظامی خود را در ایران به سلطه فرهنگی مبدل کرده، از این طریق، تضمینی برضرورت تداوم حضور غرب در ایران بیابد. در اصفهان که از جمله مهم ترین شهرهای ایران بود، ضرورت اعمال تغییرات اجتماعی فرهنگی در جهت تعمیم غرب گرایی، احساس می شد، از این رو، رژیم پهلوی با همه توان، تلاش گسترده ای را در به کارگیری ابزاری، چون گسترش لژهای فراماسونری، شبکه های امریکایی لاینز و روتارین ها و احزاب دولتی، برای ایجاد استحاله فرهنگی در اصفهان آغاز کرد. همکاری و مساعدت های مصرانه کارشناسان امریکایی در کارگردانی و حتی اجرای فرایند فرهنگی مورد نظر در اصفهان، چشم گیر و مؤثر بوده است.